Diz Eklemi Yaralanmaları Önlenebilir mi?
Diz eklemi vücudun en büyük ve en geniş yüzeyli eklemidir. Uyluk (femur), kaval (tibia) ve diz kapağı (patella) tarafından oluşturulmuş bir eklemdir. Diz eklemini yapan üst taraftaki uyluk (femur) kemiği ile alt taraftaki kaval (tibia) kemiği arasında anatomik olarak uyumsuzluk vardır. Bu nedenle diz eklemi en fazla yaralanmalara maruz kalan eklemlerden biridir. Bu uyumsuzluğu eklem içindeki menisküs ve bağlar fonksiyonel olarak giderir. Bu yüzden de dizde en çok yaralanmaya maruz kalan yapılar, diz eklemindeki uyumu sağlamaya çalışan menisküler ve önçapraz bağdır.
Dizde önçapraz bağ ve menisküsler ne işe yarar?
Ön çapraz bağ, orijinal adıyla Anterior Cruciat Ligaman (ACL) diz ekleminde kaval (tibia) kemiğinin ortasından, uyluk (femur) kemiğinin ortasındaki boşluğun (notch) dış duvarına yapışır. Ön çapraz bağ dizin belli hareket planında hareket etmesini, kaymamasını, stabil kalmasını sağlayan yapılardandır. Diz ekleminin ön arka planda kaymasını ve gereğinden fazla dönmesini engeller. Menisküsler ise dizde kaval kemiği ve uyluk kemiği arasında eklem boşlugunda ayçöreği şeklinde , düz sert elastik kıkırdak yapılardır. Eklem yüzeyini yastık gibi destekler ve eklem kıkırdağına binen yükleri eşit dağıtarak eklem kıkırdağını korur.
Önçapraz bağlar ve menisküsler nasıl yırtılır?
Ön çapraz bağ ve menisküsler % 80 temassız (düşme, çarpma olmadan) yaralanır. Ayak yere sabit basarken gövdenin ve dizin bir yöne dönmesiyle yaralanır. Örneğin futbolda shut çekerken, shut çeken bacak değilde yere basan diğer bacak üzerinde diz ve gövdenin dönmesiyle yaralanır. Dansta tek ayak üstünde ayak sabitken gövdenin bir yöne dönmesiyle yaralanır. Menisküs yaralanmaları
için genç yaşta spor dans gibi aşırı aktiviteler gerekirken, orta yaş ve üzerinde menisküsün yıpranıp, kalitesinin bozulmasıyla günlük aktiviteler ile dahi yaralanabilirler. Basketbol, voleybol gb sporlarda veya dansta sıçrama sonrası düşüşte dizin dönmesi ile yaralanabilirler. Bu spor veya dans etmeyen bir insanda bir yerden atlama sonrası düşüşte veya merdiven inerken ters bir basışta dahi olabilir. Özellikle dizin tam bükülme (fleksiyon) hareketi sırasında menisküslere maksimal yük binmektedir. Bu nedenle menisküsler sıklıkla çömelip kalkma hareketi sırasında dönme de olursa yaralanır. Tam squat (çömelme) hareketleri menisküsler için risklidir. Ön çapraz bağ %20 ise temasla (düşme, çarpma, trafik kazaları) ile yaralanır.
Ön çapraz bağ ve menisküs yaralanmasında etkili olan faktörler nelerdir?
Uygun olmayan spor malzemesi (uygun olmayan dizlik, ayakkabı) kullanımı, riskli zeminler, hava, riskli aktiviteler, anatomik olarak yatkınlık (vucudumuzdaki ufak anatomik değişiklikler), uygunsuz antrenman ön çapraz bağ ve menisküslerin yırtılmasına neden olabilir.
Hangi hareketler Ön Çapraz Bağ ve Menisküslerin yırtılması için risk oluşturur?
Pivot (Hız kesme, yön değiştirme ve ani dönüş) hareketleri risk oluşturur. Bu hareketleri yaptığımız zemin ayakkabımızı tutan bir zeminse risk daha da artar. Ayakkabı zemini tuttuğu için dizimiz çok fazla dönme gücüne maruz kalır. Bu hareketle ön çapraz bağ ile menisküslerde yırtılabilir. Verilecek en önemli tavsiye sporcunun ve dansçının tek ayak üzerinde iken tabanda yakalanmamasıdır veya parmak ucunda olan sporcu zıplayıp bu riskli pozisyondan kaçmasıdır. Beklenmedik ani hareketler yapmak risk oluşturur. Sporcular beklenmedik ani hareketler daha sık yaptıkları ve dansta da kareografi (planlı hareket) olmasından dolayı sporcular dansçılardan daha fazla risk altındadır. Sıçrama sonrası iniş şekli önemlidir. Sıçrama sonrası inişte ayaklarımız yere bastığında iki dizimiz arası mesafe iki ayağımız arası mesafeden fazla ya da eşit olmalı. Dizin tam fleksiyon (bükülme) hareketi sırasında menisküslere maksimal yük binmektedir. Tam squat (çömelme) gibi hareketler bu nedenle menisküsler için sakıncalıdır. Onun yerine yarım squat (çömelme) tercih edilmelidir. Diz hafif bükülü iken (fleksiyon) hareketi sırasında ayak sabitken, gövdenin dizden dönmesi menisküs yırtılmalarına sebep olabilir.
Ön Çapraz bağ ve menisküs yırtıklarında kişiye özel yapısal risk faktörleri var mıdır?
Dizde uyluk ve kaval kemiği arasında normalde hafif bir valgus açısı vardır. Dizdeki bu açının fazla olduğu kişiler, yani X bacak olanlar sıçrama sonrası düşüşte dafa fazla risk altındadır. Kalçanın içe dönük açısının fazla olması, düz taban olma, kaval kemiğinin dışa dönük olması, eklemlerdeki elastikiyet (eklem laksitesi) riski artırır.
Cinsiyetin yaralanmada etkisi var mıdır?
Kadınlar önçapraz bağ yaralanmalarında daha fazla risk altındadır. Kadınlarda ön çapraz bağın yapıştığı diz çentiği dardır ve önçapraz bağ daha kısadır bunlar riski artırır. Seks hormonları da bağ yaralanmalarında etkilidir. Ön çapraz bağda östrojen progesteron reseptörleri vardır. Bu nedenle kadınların adet dönemleri ve yumurtlama dönemlerinde önçapraz bağ yaralanma riski fazladır. Özellikle bu dönemlerinde kadınlar dizlerini zorlayıcı bu hareketlerden kaçınmalıdır. Bayanlarda ani hız kesme ve dönüş hareketlerinde daha az diz ve kalça fleksiyonu, dizde X bacak, kalçanın artmış içe dönme açısı, daha az diz eklem sertliği, quadriceps kasının baskınlığı, Hamstring kaslarının zayıf olması yaralanma riskini artırır.
Çevresel faktörler (dizlikler, hava, zemin, ayakkabı) yaralanmayı etkiler mi?
Evet. Nemli hava, kuru zemin risklidir. Hafif ıslanmış zemin en az risklidir. Suni yüzeylerde sürtünme artar, performans iyidir ama risklidir. Toprak zemin ağırlığımızı absorbe eden doğal ve kalın bir yastıktır ve dizlerimize, dolayısı ile kıkırdaklarımıza binen yükü azaltır. Ancak koşu bandı doğal değildir. Koşu bantları gibi sert zeminlerde koşarken hava yastıklı tabanlı ayakkabılar tercih edilmelidir. Halı sahada dizlerimizin yaralanmasına neden olan en sık durum ayaklarımızın halı sahaya takılmasıdır. Bu nedenle halı sahalardaki pellet denilen, o siyah kapsüller önemlidir, ayağımızın yere takılmasını önler, fazla kullanılırlarsa da kayıp düşebiliriz. Ayakkabı-yüzey arası çekim gücü fazla ise risk artar. Zemini fazla tutan ayakkabılar ve ayakkabıyı fazla tutan sert zeminler riskli olduğu gibi çok kaygan zeminler de risklidir.
Egzersiz şekli riski azaltır mı?
Kişinin vucut ve kas yapısı eklem hareket açıklığı ve eklem gevşekliği veya sertliği göz önüne alınarak kişiye özgü uygun egzersiz programıyla çalışılması yaralanmayı azaltabilir.
